avrupa vs amerika

  • abd'nin avrupa'yı hüplettiği karşılaşma.

    güç dengelerine, ekonomik performansa, global düzlemdeki kültürel etkiye falan hiç girmesek bile şunu diyelim: avrupa'dan abd'ye göç etmeye çalışan avrupalı sayısı mı fazla, abd'den avrupa'ya göç etmeye çalışan amerikalı mı?

    o değil de avrupa'yı ahlaki ve erdemsel sebeplerle güzelleyenler o muhteşem britanya'nın emperyalizmine, o medeni fransa'nın afrika ve asya'da son ana kadar kasıp milyonların ölümüne yol açacak üstünlük kompleksine, hadi büyükleri geçtim belçika gibi şu anda medeniyet beşiği kasan bir ülkenin zamanında kongo'da, ruanda'da yaptıklarına meee demesi ise hayret verici.

    evladım, senin bugün sabah akşam övdüğün berlin daha geçenlerde sistematik soykırım kovalıyordu, inceliğini övmekle bitiremediğin italya afrika'da kimyasal ile insan avlıyordu. isveç'teki, hollanda'daki nazi hayranlığını kapatalım zaten, arkadaşların kanlarına dokunuyor.

    tarihsel: abd ikinci dünya savaşı avrupa'yı adam etmese avrupa şu an nazi almanyası ve stalin kırması otoriter bir sistemde birbirini yemeye devam ediyordu, ekonomik durum da ortalamada 1980'ler bulgaristan'ından hallice olurdu.

    bak britanya hariç. onlar akıllı, yine bir şekilde abd'nin kuyruğunun arkasına saklanırlardı.

    övün de, akıllı mantıklı övün.

    debe notu: kıta avrupası + britanya + abd'de yaşamış/yaşıyor insan birimi, sayısaldan 5+ milyon dolar çıksa avrupa'da yaşamayı tercih edebilirim ama bunu demem size avrupa-abd kıyaslaması hakkında ilk düşüneceğinizden farklı bir mesaj vermesi lazım demiyorum, desem kaçınız idrak midrak.

  • bu "amerikalilar gerizekali, avrupalilar super kulturlu" geyigi de defalarca curutulmesine ragmen yillardir bitmedi. ortalama iq'lara bakiyoruz abd ortalamasi 100, avrupa ortalamasi 99, arada 1 puanlik bir fark var (sadece almanya, ingiltere gibi gelismis avrupa ulkelerinin ortalamasina bakinca da ortalama 101, yani yine fark 1 puan). nufusa orantili olarak universite mezun oranlarina, iki bolgedeki muhendis/doktor oranlarina bakiyoruz yine arada neredeyse hic fark yok. akademik yayinlara, patentlere filan bakiyoruz, abd uzak ara onde. kisi basi ortalama kitap okuma, muze ziyaret etme, tiyatroya gitme gibi istatistiklere bakiyoruz ve yine arada yok denecek kadar az fark var. kisaca bu geyik tamamen sehir efsanesinden ibaret.

    amerika'da aptal, cahil, koylu insan cok var ama avrupa'da da var, baska yerlerde de var. gecen sene illinois'te kus ucmaz kervan gecmez bir koyde yasiyordum ve evimin karsisinda misir tarlasi vardi. tarlanin sahibi olan koylu adami her hafta kutuphanede goruyordum. ayda bir cocuklarini alip 230 km uzakliktaki chicago'ya gidip muze gezisine cikartiyordu. adama "turkiye'nin basbakani kim?" desen bilmez ama bu onu cahil yapmaz (ornegin ben de polonya'nin veya bulgaristan'in basbakanini bilmiyorum). ha bu arada kus ucmaz kervan gecmez yerde 10 bin kitaplik kutuphane vardi.

    arastirmalara gore gecen sene bir amerikali ortalamada 12 kitap okumus. yetiskin nufusun %75'i en az bir kitap okurken %25 gecen seneyi hic kitap okumadan gecirmis. ornegin ingiltere'de bu oran %66-33 seklindeymis. yine ortalama bir amerikali gecen sene haftada 5 saat 15 dakikayi kitap okumaya ayirmis. avrupa'da da bu ortalama 5 bucuk saat civarinda dolasiyor. kitap okuma istatistikleri olarak abd, ingiltere, almanya, fransa ve kanada arasinda yok denecek kadar az fark var.

    2013 yilinda abd'de piyasaya 304 bin kitap cikmis ve cin'den sonra dunya'da en fazla kitap cikartan ulke abd (nufusa orantilayinca ingiltere'den sonra yine az farkla ikinci sirada). sadece akademik yayinlara baktigimizda abd uzak ara dunya lideri. abd hem kisi basina dusen kutuphane sayisi hem de kutuphanelere yapilan yatirim olarak avrupa'nin onde gelen ulkeleriyle (ingiltere ve almanya gibi) ayni seviyede ve avrupa genel ortalamasinin uzerinde. ulkede toplam 120 bin kutuphane var ve ulkede 2,800 kisiye bir kutuphane dusuyor. abd'de kisi basi satin alinan kitap sayisi avrupa'ya gore %20 daha fazla ama satin alinan her kitap okunmadigi icin bu istatistik tek basina bir sey ifade etmeyebilir.

    ortalama iq'lara gelince abd'deki ortalama iq puani 100. zaten akademik iq testleri abd'yi norm alarak hazirlandigi icin ozel olarak abd ortalamasi 100 getirilecek sekilde hazirlaniyor. eger abd ortalamasi 100'un uzerine cikarsa bazi sorular zorlastiriliyor, 100'un altina duserse bazi sorular kolaylastiriliyor. buradaki amac bir norm olusturup insanlar arasinda karsilastirmalar yapabilmek (yani bugunku 100 iq ile 50 yil onceki 100 iq ayni anlama gelmiyor).

    avrupa'daki ortalama iq'lara baktigimizda almanya, hollanda, italya 102 ortalamayla abd'nin 2 puan onundeyken, ingiltere, isvec ve isvicre 101 ortalamayla abd'nin 1 puan onunde. bir cok avrupa ulkesinde ortalama iq ayni abd'de oldugu gibi 100 puan. bazi avrupa ulkelerinde ortalama 95-96 civarinda da dolasiyor (ornegin turkiye ve yunanistan) ama genel ortalama 99, yani abd ile yaklasik olarak ayni.

    abd'de 25-64 yas arasinda yani calisma yaslarinda olup universite diplomasi olan kisilerin orani %40. avrupa'da en yuksek oran %44'le norvec'e ait. polonya, hollanda ve ingiltere'de bu oran %40'da. avrupa'nin geri kalan ulkeleri bu konuda abd'nin gerisinde kalirken (ornegin fransa'da %30, almanya'da %22) avrupa ortalamasi abd ortalamasinin altinda kaliyor.

    akademik makale ve patentlere baktigimizda abd her listede ya en basta gozukuyor ve avrupa'da abd ile bu konuda rekabet edebilen ingiltere ve almanya disinda pek bir ulke yok. bu makale ve patentleri muhendislik ve tip gibi teknik alanlara sinirladigimizda abd ile avrupa arasindaki fark daha da aciliyor.

    2014 yilinda amerikan muzeleri 850 milyon bilet satmis. bu biletlerin bir kismini abd'yi ziyaret eden yabanci turistler satin almis olsa da ezici bir cogunlugunu amerikalilar almis. istatistiklere gore muzeleri sosyal ve ekonomik duzey olarak her duzeyden insan ziyaret etmis, yani muzeler sadece zengin kesime hitap etmemis. amerikan muzelerinin amerikan ekonomisine yillik katkisi 21 milyar dolari asmis durumda ki bu dunya'daki 90 ulkenin gdp'sinden daha yuksek bir rakam. abd ve avrupa'da muzede harcanan zaman oranlari birbirine cok yakin. yine amerikan tiyatrolarina gecen sene 48 milyon kisi ziyarette bulunmus. nufusa orantilayinca bu bir cok avrupa ulkesiyle ayni seviyede. abd'lilerin 3'te 2'si sinemaya en az bir kere giderken ortalamada kisi basina sinema ziyareti olarak abd'nin uzerinde olan tek avrupa ulkesi izlanda, o da cok kucuk bir farkla.

    demek ki "avrupalilar super kulturlu, amerikalilar aptal" geyigi sehir efsanesinden ibaret. hangi istatistige bakarsak bakalim abd ile avrupa basabas gidiyor ve bir cok istatistikte abd onde gidiyor.

    bununla beraber bir geyige daha cevap vereyim, o da "abd'de kultur yok" geyigi. anlatilan bir hikayeye gore bir gun kadinin biri picasso'ya gider ve resmini cizdirir. picasso 5-10 dakikada resmi cizip bitirir ve kadindan epeyce yuklu bir ucret ister. kadin da "alti ustu 10 dakika emek harcadin, niye bu kadar para istiyorsun?" deyince picasso "10 dakika degil, 30 yil + 10 dakika" diyerek ayari vermis. evet abd'nin tarihi 225 yildan ibaret ama abd uzaydan inen kisiler tarafindan kurulmadi. abd'yi kuran avrupalilar'di ve avrupa'dan goc ederken yanlarinda avrupa kulturunu de getirdiler. bunun en buyuk kaniti bundan 226 yil once yazilan amerikan anayasasidir. abd ilk kuruldugu gunden itibaren sehirlesmeden muhendislige kadar hemen hemen her alanda avrupa kulturunun izlerini gorursunuz. olaya picasso gibi bakarsak abd tarihi 225 yil degil 2 bin yil + 225 yildir ve ulkede 2 bin yillik eski binalarin ve kalelerin olmamasi bu gercegi degistirmez. kultur eski bina ve arkeolojik eserlerle olsaydi bugun dunya'nin en kulturlu milletleri bagdat, sam, kahire gibi tarihi sehirlerde yasayan araplar olurdu.

    avrupa ile amerika'nin karsilastirilmasina gelince, bu bir tercih meselesidir. bazilari avrupa'da daha mutludur bazisi abd'de daha mutludur. olaya ekonomik olarak bakarsak orta-alt ve alt gruplar icin avrupa, orta-ust ve ust gruplar icin abd daha rahattir. sundan supheniz olmasin, her ikisi de ortadogudan bir cok konuda en az 100-200 yil ilerdedir. dunya'nin en basarili 500 universitesi icinde 100'den fazla amerikan universitesi (ilk 10'da 7 tane), dunya'nin en basarili 500 sirketi icinde 200'e yakin amerikan sirketi var.

    bunun disinda avrupalilar daha cok tatil yapar, amerikalilar daha cok para kazanir, avrupalilar daha cok vergi odeyip daha cok sosyal hizmet alir, amerikalilar daha az vergi odeyip daha ucuza gecinir. avrupa'da iskandinavlar haric her yerde futbol en populer sporken iskandinavlarda buz hokeyi en populer spordur. abd'de en populer spor sehirden sehre degisse de amerikan futbolu gayet populerdir. avrupalilar amerikalilar'a gore daha cok dil bilirler. amerikalilar icinde latin ve asya kokenlileri saymazsak ingilizce disinda dil bilen nadirdir (gerci bu son yillarda degismeye basladi ve yeni nesil amerikalilar ikinci dil ogrenme konusunda daha yetenekli ve azimliler).

    bu arada yukarda verdigim istatistiklerin cogunda cin, japonya ve guney kore avrupa'yi da abd'yi de geride birakmis durumda. bu da ilginc bir ayrinti olarak not edilsin. daginik bir yazi oldu ama neyse.